ناباروری چیست؟ تعریف نازایی که باید بدانید!

ناباروری چیست و چرا رخ می دهد؟

همانطور که پیش تر اشاره شد، وقتی انتظار برای فرزندآوری طولانی می شود و با وجود داشتن رابطه منظم بدون پیشگیری، بارداری اتفاق نمی افتد، مسئله ای به نام ناباروری مطرح می شود. این مشکل می تواند ریشه در سیستم تولیدمثل زن یا مرد داشته باشد و برخلاف باور عمومی، سهم مردان در بروز آن کمتر از زنان نیست؛ تقریباً نیمی از موارد مربوط به عوامل مردانه است. ناباروری تنها یک مسئله پزشکی نیست، بلکه فشارهای روحی، عاطفی و حتی اجتماعی را نیز به همراه دارد. پزشکان ناباروری را به دو نوع تقسیم می کنند: اولیه، زمانی که هیچ بارداری قبلی رخ نداده، و ثانویه، هنگامی که پس از یک بارداری موفق دیگر امکان بارداری وجود ندارد.

دلایل بروز ناباروری گسترده اند؛ از اختلالات تخمک گذاری و بیماری های رحمی در زنان گرفته تا کیفیت پایین اسپرم یا مشکلات هورمونی در مردان. سبک زندگی ناسالم، استرس و افزایش سن نیز می توانند نقش تشدیدکننده داشته باشند. خوشبختانه با پیشرفت روش های تشخیصی و درمانی، بسیاری از زوج ها می توانند با انتخاب به موقع راهکار مناسب، مسیر فرزندآوری را تجربه کنند.

تعریف ناباروری چیست؟

ناباروری بر اساس تعریف پزشکی، اگر زوجی بدون استفاده از روش های پیشگیری برای بارداری تلاش کنند و زن بالای 35 سال سن داشته باشد و پس از 6 ماه باردار نشود، باید به پزشک متخصص مراجعه نمایند. در صورتی که زن کمتر از 35 سال داشته باشد، این مدت زمان به 12 ماه افزایش می یابد.

در فرآیند بارداری طبیعی، بین 73 تا 80 درصد زوج ها پس از 6 ماه تلاش منظم و بدون پیشگیری موفق به بارداری می شوند و این درصد بعد از 12 ماه به 85 تا 90 درصد می رسد. به دلیل اینکه احتمال بارداری در هر چرخه قاعدگی تنها بین 15 تا 20 درصد است، فرآیند بارداری ممکن است نیاز به زمان بیشتری داشته باشد.

شیوع ناباروری

ناباروری پدیده ای جهانی است و آمار آن در جوامع مختلف با یکدیگر تفاوت دارد. بر اساس تحقیقات، میزان شیوع ناباروری در طول عمر افراد بین حدود ۶ تا ۲۶ درصد گزارش شده است؛ یعنی از هر چهار تا پنج زوج، ممکن است یک زوج در مقطعی از زندگی با مشکل بچه دار شدن روبه رو شود. میانگین شیوع یک ساله ناباروری نیز نزدیک به ۹ درصد تخمین زده می شود.

طبق گزارش های جهانی، در سال ۲۰۰۷ بیش از ۷۲ میلیون نفر در سراسر دنیا به نوعی با ناباروری درگیر بودند. مطالعات تازه تر در سال ۲۰۲۱ نشان می دهند که در کشورهای توسعه یافته، حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد زوج ها پس از یک سال تلاش برای بارداری موفق نمی شوند. این اعداد نشان می دهد که ناباروری یک مسئله محدود به کشور یا فرهنگ خاصی نیست، بلکه یک مشکل مشترک در سطح جهانی است.

با توجه به تغییر سبک زندگی، افزایش سن ازدواج و عوامل محیطی، پیش بینی می شود میزان شیوع ناباروری در بسیاری از جوامع همچنان رو به افزایش باشد. همین موضوع اهمیت آگاهی، پیشگیری و دسترسی به روش های نوین درمانی را پررنگ تر می کند.

به چه کسی نازا می گویند؟

به فردی که توانایی تولید مثل نداشته باشد و نتواند به طور طبیعی فرزند دار شود، نازا گفته می شود. نازایی می تواند به دلایل مختلفی در مردان و زنان ایجاد شود. در مردان، مشکلات در تولید یا عملکرد اسپرم، در زنان، مشکلات در تخمک گذاری، عملکرد تخمدان ها یا مشکلات رحمی می تواند باعث نازایی شود. همچنین نازایی می تواند به دلایل ژنتیکی، هورمونی، فیزیکی، محیطی و روانی ایجاد گردد. به طور کلی، نازایی به فردی اطلاق می شود که پس از یک سال تلاش برای بارداری، بدون استفاده از روش های پزشکی موفق به بارداری نشود.

تفاوت ناباروری با کاهش باروری

ناباروری به معنای ناتوانی کامل در بارداری طی مدت مشخص است، درحالی که کاهش باروری یعنی احتمال بارداری پایین آمده ولی صفر نشده است. این تمایز اهمیت زیادی دارد زیرا نوع درمان و مشاوره در هرکدام متفاوت خواهد بود. به عنوان مثال، بالا رفتن سن زنان باعث کاهش ذخیره تخمک و کیفیت آن می شود، اما هنوز امکان بارداری وجود دارد؛ تنها احتمال آن کمتر می شود. در مقابل، ناباروری واقعی نیازمند بررسی های تخصصی تر و گاه درمان های پیچیده است. در مردان هم چنین تفاوتی دیده می شود؛ مثلاً تعداد کم اسپرم ممکن است باروری را سخت تر کند، اما ناباروری زمانی مطرح می شود که شانس باروری تقریباً از بین رفته باشد. آگاهی از این تفاوت ها برای زوج ها آرامش بیشتری ایجاد می کند زیرا می دانند با تغییر سبک زندگی یا درمان های ساده، گاهی مشکل کاهش باروری برطرف می شود.

ناباروری اولیه و ثانویه چه معنایی دارند؟

وقتی صحبت از ناباروری می شود، همه آن را یک مشکل واحد تصور می کنند؛ در حالی که متخصصان این موضوع را به دو نوع اصلی تقسیم می کنند: ناباروری اولیه و ناباروری ثانویه. دانستن تفاوت این دو کمک می کند زوج ها سریع تر علت را بشناسند و مسیر درمانی بهتری انتخاب کنند.

ناباروری اولیه چیست؟

ناباروری اولیه به حالتی گفته می شود که یک زوج با وجود روابط منظم و بدون پیشگیری، هرگز بارداری موفقی نداشته اند. این نوع معمولاً به دلیل مشکلات جدی تر در باروری زنان یا مردان اتفاق می افتد؛ مانند اختلالات شدید تخمک گذاری یا ضعف اساسی در تولید اسپرم. درمان ناباروری اولیه معمولاً نیاز به بررسی های تخصصی تر و گاهی روش های کمک باروری مثل IVF دارد.

ناباروری ثانویه چیست؟

ناباروری ثانویه به حالتی گفته می شود که زوجین در گذشته یک بارداری موفق داشته اند، اما در تلاش های بعدی برای فرزندآوری با مشکل روبه رو می شوند. این نوع ناباروری می تواند به دلایل مختلفی رخ دهد؛ از جمله بالا رفتن سن، تغییرات هورمونی، بیماری های رحمی مثل فیبروئید یا آندومتریوز، عفونت های درمان نشده و حتی عادات ناسالم زندگی مانند چاقی یا مصرف دخانیات. خوشبختانه در بسیاری از موارد، ناباروری ثانویه با اقدامات ساده ای مثل اصلاح سبک زندگی، مصرف داروهای تنظیم هورمون یا روش های کمک باروری درمان پذیر است و امید به بارداری دوباره همچنان وجود دارد.

علائم ناباروری چیست؟

علائم ناباروری همیشه یکسان نیستند و می توانند در زنان و مردان به شکل های متفاوتی بروز کنند. بسیاری از افراد حتی ممکن است هیچ نشانه آشکاری نداشته باشند و تنها پس از مدت ها تلاش برای بارداری متوجه مشکل شوند.

در زنان شایع ترین علامت، مشکلات مربوط به چرخه قاعدگی است. قاعدگی های نامنظم یا قطع کامل قاعدگی می تواند نشانه اختلال در تخمک گذاری باشد. همچنین دردهای شدید در دوران پریود، خونریزی غیرطبیعی یا لکه بینی بین دوره ها می تواند نشانه بیماری هایی مثل آندومتریوز یا فیبروئید رحم باشد. تغییرات هورمونی نیز نقش مهمی دارند؛ به عنوان مثال افزایش ناگهانی وزن، ریزش یا پرمویی غیرمعمول ممکن است به اختلالات تخمدان یا هورمون های زنانه مرتبط باشد.

علائم ناباروری مردان معمولاً با تغییر در عملکرد جنسی یا کیفیت اسپرم همراه است. کاهش میل جنسی یا مشکل در نعوظ می تواند ناشی از کمبود هورمون تستوسترون باشد. همچنین کاهش حجم مایع منی، تغییر در غلظت آن یا آزمایش هایی که کاهش تعداد و تحرک اسپرم را نشان دهند از دیگر نشانه های ناباروری مردانه هستند. باید دانست که نبود علائم ظاهری، دلیل قطعی سلامت باروری نیست. بهترین راه، انجام آزمایش ها و مشاوره با پزشک متخصص است.

نقش اختلالات هورمونی در بروز ناباروری

هورمون ها کلید تنظیم باروری هستند. در زنان، هورمون های FSH و LH وظیفه تحریک تخمک گذاری را بر عهده دارند. اگر این تعادل به هم بخورد، تخمک گذاری متوقف یا ناقص می شود. بیماری هایی مثل سندرم تخمدان پلی کیستیک، پرولاکتین بالا یا کم کاری تیروئید از مهم ترین علل هورمونی نازایی زنان اند. در مردان نیز کاهش سطح تستوسترون می تواند بر تولید اسپرم و میل جنسی اثر بگذارد. علاوه بر این، استرس و سبک زندگی نامناسب به تغییر سطح هورمون ها منجر می شوند. درمان این مشکلات معمولاً با داروهای هورمونی یا اصلاح سبک زندگی امکان پذیر است. به همین دلیل، انجام آزمایش های هورمونی یکی از مراحل اصلی در ارزیابی ناباروری محسوب می شود.

تأثیر سبک زندگی ناسالم بر باروری

سبک زندگی ناسالم می تواند عاملی پنهان در ناباروری باشد. مصرف دخانیات و الکل، استفاده از مواد مخدر، خواب نامنظم، رژیم غذایی ناسالم و چاقی همگی کیفیت اسپرم و تخمک را کاهش می دهند. استرس مزمن نیز با ایجاد اختلال در ترشح هورمون ها، روند باروری را مختل می کند. مردانی که سیگار می کشند معمولاً اسپرم هایی با تحرک و کیفیت پایین تری دارند. زنان با اضافه وزن یا کمبود وزن نیز بیشتر در معرض اختلال تخمک گذاری هستند. خوشبختانه بسیاری از این عوامل با تغییرات ساده قابل اصلاح اند: داشتن برنامه غذایی متعادل، ورزش منظم، ترک دخانیات و مدیریت استرس می تواند شانس باروری و درمان ناباروری را افزایش دهد.

تعریف نازایی در زنان چیست؟

نازایی در زنان اغلب به مشکلاتی در تخمک گذاری، لوله های فالوپ یا رحم مربوط می شود. تخمدان ها هر ماه باید تخمک آزاد کنند؛ اگر این روند متوقف شود، امکان باروری از بین می رود. انسداد لوله های فالوپ یا مشکلات رحمی مثل آندومتریوز نیز می توانند مانع رسیدن اسپرم به تخمک یا لانه گزینی جنین شوند. نشانه هایی مانند قاعدگی نامنظم، درد لگن یا خونریزی غیرطبیعی از علائم هشداردهنده اند. یکی از شایع ترین دلایل نازایی زنان، سندرم تخمدان پلی کیستیک است که تعادل هورمونی را بر هم می زند. تشخیص این مشکلات با آزمایش هورمونی، سونوگرافی و بررسی بالینی امکان پذیر است.

مشکلات رایج تخمک گذاری در زنان

اختلال تخمک گذاری شایع ترین علت ناباروری زنان است. در سندرم تخمدان پلی کیستیک، تخمک ها به طور کامل رشد نمی کنند یا آزاد نمی شوند. نارسایی زودرس تخمدان نیز باعث کاهش شدید ذخیره تخمک می شود. عدم تعادل هورمون هایی مثل FSH و LH یا پرولاکتین بالا نیز در این اختلال نقش دارند. زنان مبتلا معمولاً دچار قاعدگی نامنظم یا فقدان آن می شوند. تشخیص با آزمایش های هورمونی و سونوگرافی انجام می شود و درمان شامل داروهای تنظیم هورمون یا روش های کمک باروری است.

بیماری های رحمی و نقش آن ها در نازایی

رحم محیطی است که جنین در آن لانه گزینی و رشد می کند. اگر این محیط ناسالم باشد، حتی پس از لقاح موفق، بارداری پایدار نخواهد بود. بیماری هایی مثل فیبروئید رحم، پولیپ یا آندومتریوز می توانند فضای رحم را تغییر دهند. این شرایط مانع لانه گزینی یا رشد جنین می شوند. برخی از این بیماری ها بدون علامت مشخص بروز می کنند و تنها با سونوگرافی یا هیستروسکوپی تشخیص داده می شوند. درمان می تواند دارویی یا جراحی باشد و در بسیاری از موارد شانس باروری پس از درمان افزایش می یابد.

تعریف نازایی در مردان چیست؟

ناباروری مردان معمولاً زمانی مطرح می شود که کیفیت اسپرم برای باروری کافی نباشد. در حالت طبیعی، اسپرم باید به تعداد مناسب، با شکل سالم و حرکت کافی وجود داشته باشد تا بتواند خود را به تخمک رسانده و آن را بارور کند. وقتی تعداد اسپرم ها پایین باشد، یا تحرک آن ها ضعیف باشد، احتمال بارداری به شدت کاهش پیدا می کند. گاهی نیز اسپرم ها شکل غیرطبیعی دارند که توانایی باروری آن ها را مختل می سازد.

دلایل ناباروری در مردان تنها به مشکلات اسپرم محدود نمی شود. بیماری هایی مانند واریکوسل (اتساع رگ های بیضه) یا عفونت های دستگاه تناسلی می توانند تولید اسپرم را کاهش دهند. همچنین کمبود هورمون تستوسترون و سبک زندگی ناسالم ـ مثل مصرف دخانیات، الکل، مواد مخدر، یا چاقی ـ هم نقش مهمی در بروز ناباروری مردان دارند. نکته مهم این است که بسیاری از مردان هیچ علامت ظاهری ندارند و تنها در آزمایش مایع منی مشکل آشکار می شود.

خبر خوب این است که بیشتر موارد ناباروری مردان قابل درمان هستند. درمان ناباروری مردان بسته به علت می تواند شامل داروهای هورمونی، جراحی (مانند عمل واریکوسل) یا تغییر سبک زندگی باشد. در موارد پیچیده تر نیز روش های کمک باروری مثل IUI یا IVF می توانند شانس فرزندآوری را افزایش دهند. مراجعه به پزشک متخصص در زمان مناسب، بهترین راه برای انتخاب روش درمانی مؤثر است.

اختلالات اسپرم و تأثیر آن بر ناباروری در میان مردان

اسپرم برای باروری باید در تعداد کافی، با شکل طبیعی و تحرک مناسب باشد. هرگونه اختلال در این موارد احتمال رسیدن اسپرم به تخمک را کاهش می دهد. عواملی مثل گرما، مصرف دخانیات یا بیماری های مزمن می توانند کیفیت اسپرم را پایین بیاورند. آزمایش مایع منی بهترین راه برای ارزیابی وضعیت اسپرم است. درمان ها شامل تغییر سبک زندگی، دارو یا در برخی موارد استفاده از روش های کمک باروری مانند ICSI است.

بیماری های شایع مرتبط با نازایی در مردان

واریکوسل، که اتساع غیرطبیعی رگ های بیضه است، یکی از شایع ترین علل ناباروری مردان است و اغلب با جراحی برطرف می شود. عفونت های دستگاه تناسلی درمان نشده می توانند مسیر انتقال اسپرم را مسدود کنند. همچنین مشکلات هورمونی مثل کاهش تستوسترون باعث کاهش کیفیت اسپرم می شوند. تشخیص به موقع این بیماری ها اهمیت زیادی دارد زیرا در بسیاری از موارد درمان موفقیت آمیز است.

چگونه ناباروری تشخیص داده می شود؟

تشخیص ناباروری با بررسی دقیق تاریخچه پزشکی، سبک زندگی و انجام آزمایش های تخصصی آغاز می شود. در زنان وضعیت تخمک گذاری و رحم و در مردان کیفیت اسپرم بررسی می شود. سونوگرافی، آزمایش های هورمونی و تست های پیشرفته تر ابزارهای اصلی تشخیص هستند. گاهی هم بررسی ژنتیکی یا تصویربرداری های تخصصی نیاز است. تشخیص جامع به پزشک کمک می کند بهترین درمان را انتخاب کند.

مراحل اولیه بررسی ناباروری در زوجین

اولین اقدام برای درمان ناباروری و تشخیص آن، گفت وگوی دقیق پزشک با زوجین و بررسی سابقه پزشکی آن هاست. پزشک معمولاً درباره مدت تلاش برای بارداری، بیماری های گذشته، داروهای مصرفی و حتی سبک زندگی پرسش می کند. سپس معاینه بالینی انجام می شود تا نشانه های اولیه مشکلات باروری مشخص شود. پس از این مرحله، آزمایش های ساده تری درخواست می شود. در زنان، آزمایش خون برای بررسی سطح هورمون ها و سونوگرافی برای بررسی تخمدان و رحم انجام می گیرد. در مردان، آزمایش مایع منی (آنالیز اسپرم) اولین تست کلیدی است که تعداد، شکل و حرکت اسپرم ها را نشان می دهد. این بررسی ها در بسیاری از موارد می توانند علت ناباروری را آشکار کنند.

آزمایش های پیشرفته برای تشخیص دقیق نازایی

اگر نتایج بررسی های اولیه علت روشنی برای ناباروری نشان ندهد، پزشک سراغ آزمایش های تخصصی تر می رود. در زنان، روش هایی مثل هیستروسالپینگوگرافی (HSG) برای بررسی باز یا بسته بودن لوله های فالوپ و لاپاراسکوپی برای تشخیص آندومتریوز یا چسبندگی ها استفاده می شوند. همچنین آزمایش ذخیره تخمک و تست های ژنتیکی هم ممکن است لازم باشند. در مردان نیز علاوه بر آزمایش های هورمونی و ژنتیکی، سونوگرافی بیضه یا MRI می تواند تصویر دقیق تری از مشکلات ساختاری بدهد. گاهی نیز پزشک بر اساس شرایط بیمار، مصرف مکمل‌ها یا قرص برای ناباروری مردان را به‌عنوان بخشی از روند درمان پیشنهاد می‌دهد. این آزمایش‌ها و توصیه‌ها به پزشک کمک می‌کنند علت اصلی ناباروری مشخص شود و بر اساس آن بهترین روش درمان انتخاب گردد. تشخیص دقیق، گام اساسی برای موفقیت در درمان است.

تأثیر ناباروری بر زندگی فردی و اجتماعی

ناباروری فقط به معنای نداشتن فرزند نیست، بلکه موضوعی عمیق تر است که بر جنبه های مختلف زندگی فردی و اجتماعی اثر می گذارد. بسیاری از زوج هایی که با ناباروری روبه رو می شوند، دچار احساس اضطراب، ناامیدی یا افسردگی می شوند. فشارهای خانوادگی و انتظارات اطرافیان هم می تواند این شرایط را سخت تر کند و استرس بیشتری به زوجین وارد سازد.

از نظر عاطفی، ناباروری گاهی روابط زناشویی را تحت تأثیر قرار می دهد؛ کاهش اعتمادبه نفس، احساس گناه یا سرزنش بی دلیل می تواند فاصله میان زوج ها را بیشتر کند. در بُعد اجتماعی نیز برخی افراد به دلیل نگاه جامعه یا قضاوت های اطرافیان، احساس انزوا و تنهایی می کنند. در بعضی فرهنگ ها نداشتن فرزند حتی ممکن است به برچسب های منفی یا تبعیض منجر شود.

با این حال، آگاهی و دریافت حمایت روانی و اجتماعی می تواند این فشارها را کاهش دهد. مشاوره تخصصی، گفت وگوی صادقانه میان زوجین و حمایت خانواده از مهم ترین عوامل در مدیریت پیامدهای ناباروری هستند. باید به یاد داشت که ناباروری پایان راه نیست؛ بسیاری از زوج ها با درمان های پزشکی، روش های کمک باروری یا حتی فرزندخواندگی، مسیر تازه ای برای زندگی خود پیدا می کنند.

پیامدهای روانی ناباروری بر روابط زوجین

ناباروری تنها یک چالش جسمی نیست، بلکه فشارهای روحی و روانی زیادی را هم به همراه دارد. زوج هایی که با این مشکل روبه رو هستند، اغلب احساس ناکامی، اضطراب یا کاهش اعتمادبه نفس را تجربه می کنند. این احساسات می توانند به تدریج روابط عاطفی میان زوجین را تحت تأثیر قرار دهند؛ برای مثال، برخی افراد خود را مقصر می دانند یا تصور می کنند که توانایی کافی برای تشکیل خانواده ندارند. همین افکار منفی باعث ایجاد فاصله عاطفی و حتی سردی در روابط می شود.
از سوی دیگر، ناباروری ممکن است باعث کاهش میل جنسی یا بروز اختلافات روزمره شود، زیرا فشار روانی ناشی از تلاش های ناموفق برای بارداری، استرس زیادی ایجاد می کند. در چنین شرایطی، نقش مشاوره روان شناسی و حمایت عاطفی بسیار پررنگ است. جلسات مشاوره می تواند به زوج ها کمک کند تا با احساسات خود بهتر کنار بیایند، از سرزنش یکدیگر پرهیز کنند و مهارت های ارتباطی قوی تری بسازند. حمایت خانواده و دوستان نیز نقش مهمی در کاهش فشار روانی و تقویت روابط زناشویی دارد.

چالش های اجتماعی و فرهنگی مرتبط با نازایی

در برخی فرهنگ ها ناباروری با برچسب های منفی همراه است. فشار خانواده و جامعه می تواند شرایط زوج ها را دشوارتر کند. آموزش عمومی و تغییر نگرش اجتماعی برای کاهش این فشارها ضروری است. پذیرش ناباروری به عنوان یک مشکل پزشکی، نه ضعف فردی، اولین گام در این مسیر است.

آزمایش‌ها و بررسی‌های لازم برای تشخیص ناباروری

تشخیص ناباروری فرآیندی چندمرحله‌ای است و فقط با یک آزمایش ساده امکان‌پذیر نیست. پزشک معمولاً مجموعه‌ای از بررسی‌ها را برای زن و مرد انجام می‌دهد تا بتواند علت دقیق مشکل را شناسایی کند. این بررسی‌ها از گرفتن شرح‌حال کامل و معاینه بالینی آغاز می‌شود و سپس به آزمایش‌های تخصصی‌تر می‌رسد.

برای تشخیص و درمان ناباروری زنان، بررسی چرخه قاعدگی و تخمک‌گذاری اهمیت زیادی دارد، زیرا بی‌نظمی یا عدم تخمک‌گذاری از علل اصلی ناباروری است. آزمایش‌های هورمونی هم برای بررسی سطح هورمون‌هایی مثل FSH، LH، استروژن و پرولاکتین انجام می‌شوند. در مردان، آنالیز اسپرم اولین و مهم‌ترین تست است که تعداد، شکل و حرکت اسپرم‌ها را نشان می‌دهد. علاوه بر این، آزمایش تستوسترون یا سونوگرافی بیضه می‌تواند مشکلات ساختاری و هورمونی را آشکار کند.

آزمایش بتا برای تشخیص ناباروری

آزمایش بتا (Beta-hCG) معمولاً برای تشخیص بارداری استفاده می‌شود، اما در فرآیند بررسی ناباروری هم نقش دارد. این تست نشان می‌دهد که آیا لقاح و لانه‌گزینی اتفاق افتاده یا خیر. در زنانی که تحت درمان‌های کمک‌باروری مانند IVF قرار می‌گیرند، آزمایش بتا اهمیت ویژه‌ای دارد زیرا نتیجه آن مشخص می‌کند درمان موفق بوده است یا خیر. اگر سطح هورمون hCG کمتر از حد انتظار باشد، می‌تواند نشانه مشکلاتی مانند سقط زودرس یا عدم لانه‌گزینی مناسب باشد.

جدول کامل آزمایش ها و ارزیابی های ناباروری