ناباروری ثانویه چیست؟
ناباروری ثانویه (Secondary Infertility) به وضعیتی گفته می شود که زوج حداقل یک فرزند دارند اما پس از گذشت ۱۲ ماه تلاش برای بارداری مجدد، موفق به حاملگی نمی شوند. این مشکل می تواند هم در زنان و هم در مردان رخ دهد و معمولاً با احساس تعجب و ناامیدی همراه است، زیرا زوج انتظار ندارند که پس از داشتن یک فرزند، دچار نازایی شوند.
علت ناباروری ثانویه
ناباروری ثانویه زمانی رخ می دهد که زوج پس از داشتن یک یا چند فرزند، دیگر قادر به بارداری مجدد نباشند. دلایل این مشکل می توانند به عوامل زنانه، مردانه یا هر دو مربوط شوند. در ادامه به مهم ترین علل ناباروری ثانویه اشاره می کنیم:
- افزایش سن مادر
با افزایش سن، به ویژه بعد از ۳۵ سالگی، ذخیره تخمدانی و کیفیت تخمک ها کاهش می یابد. این یکی از شایع ترین دلایل ناباروری ثانویه در زنان است. - اختلال در تخمک گذاری
مشکلاتی مانند سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)، پرولاکتین بالا یا کم کاری تیروئید می توانند روند تخمک گذاری را مختل کنند. - انسداد لوله های فالوپ
عفونت های لگنی، چسبندگی بعد از جراحی (مثل سزارین یا کورتاژ) و اندومتریوز می توانند باعث انسداد لوله ها شوند. - چسبندگی داخل رحمی (سندرم آشرمن)
در اثر سزارین، کورتاژ یا عفونت های رحمی، ممکن است بافت های داخل رحم به هم بچسبند و مانع لانه گزینی جنین شوند. - کاهش کیفیت اسپرم مرد
افزایش سن مرد، استرس، استعمال دخانیات، مصرف الکل، چاقی، واریکوسل یا بیماریهایی مانند دیابت، می توانند باعث کاهش تعداد و تحرک اسپرم شوند. - سبک زندگی ناسالم
اضافه وزن یا کاهش وزن شدید، تغذیه نامناسب، کم تحرکی و استرس مزمن می توانند تأثیر منفی بر باروری داشته باشند. - مصرف برخی داروها یا مواد شیمیایی
داروهای ضد افسردگی، ضد فشار خون، شیمی درمانی یا تماس با مواد سمی (مانند حشره کش ها و فلزات سنگین) ممکن است باروری را کاهش دهند.
نکته: برخی از این علت به مرور زمان و بدون علامت مشخصی به وجود می آیند؛ به همین دلیل حتی اگر در گذشته بارداری موفق داشته اید، نمیتوان تضمین کرد که بارداری مجدد به راحتی انجام شود. بررسی و مشاوره تخصصی ضروری است.
شایع ترین علت نازایی ثانویه
شایع ترین علت ناباروری ثانویه در زنان، افزایش سن و کاهش ذخیره تخمدانی است. با افزایش سن، به ویژه بعد از ۳۵ سالگی، کیفیت و تعداد تخمک ها کاهش می یابد. در مردان نیز، کاهش کیفیت اسپرم (در اثر استرس، مصرف سیگار، تغذیه نامناسب یا بیماری های زمینه ای) از دلایل مهم ناباروری ثانویه است.
تشخیص ناباروری ثانویه
برای تشخیص ناباروری ثانویه، پزشک ابتدا شرح حال و سابقه پزشکی زوج را بررسی می کند و سپس آزمایش هایی را تجویز می کند که ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- آزمایش خون برای بررسی هورمون ها FSH، LH، AMH، پرولاکتین، TSH
- سونوگرافی واژینال برای بررسی تخمدان و رحم
- عکس رنگی رحم (HSG) برای ارزیابی لوله های فالوپ
- آزمایش اسپرم مرد (آنالیز مایع منی)
- بررسی آندومتر و اختلالات تخمک گذاری
در موارد خاص، ممکن است لاپاراسکوپی یا هیستروسکوپی نیز توصیه شود.
درمان های ناباروری ثانویه
درمان های ناباروری ثانویه بسته به علت زمینه ای، سن زوجین، مدت زمان تلاش برای بارداری و شرایط پزشکی متفاوت است. در بسیاری از موارد، با تشخیص صحیح و درمان به موقع، امکان بارداری مجدد وجود دارد. در ادامه، انواع روش های درمان ناباروری ثانویه را معرفی می کنیم:
- روش IUI تلقیح داخل رحمی
در روش آی یو آی، اسپرم شسته شده مستقیماً به رحم تزریق می شود تا شانس باروری افزایش یابد. IUI برای مشکلات خفیف اسپرم یا نامشخص بودن علت ناباروری مناسب است. - روش IVF لقاح آزمایشگاهی
در مواردی مانند انسداد لوله ها، ذخیره تخمدانی پایین، یا ناباروری مردانه شدید، آی وی اف روش مؤثر و قابل اعتماد است. در این روش تخمک و اسپرم در آزمایشگاه لقاح داده شده و سپس جنین به رحم منتقل می شود. - تغییر سبک زندگی
تغییر سبک زندگی یکی از ساده ترین و درعین حال مؤثرترین درمان های ناباروری ثانویه است که در بسیاری از موارد بدون نیاز به درمان دارویی یا مداخله پزشکی، می تواند شانس بارداری را افزایش دهد. کاهش وزن در صورت اضافه وزن یا افزایش آن در صورت لاغری مفرط، نقش مهمی در تنظیم هورمون ها و تخمک گذاری دارد. همچنین ترک سیگار، الکل و مواد مخدر، خواب کافی، تغذیه سالم و متعادل، کاهش مصرف فست فودها و نوشیدنی های شیرین، ورزش منظم و کاهش استرس از طریق مدیتیشن یا روان درمانی، می توانند وضعیت هورمونی و عملکرد باروری را بهبود دهند. این تغییرات نه تنها سلامت باروری، بلکه کیفیت زندگی کلی زوج را نیز ارتقا می دهد. - داروهای تحریک تخمک گذاری
داروهای تحریک تخمک گذاری یکی از روش های رایج در درمان ناباروری ثانویه هستند که به زنان با تخمک گذاری نامنظم یا ناتمام کمک می کنند تا تخمدان ها فعالیت طبیعی خود را باز یابند. پرکاربردترین داروها شامل کلومیفن سیترات (Clomid) و لتروزول (Letrozole) هستند که با تحریک غده هیپوفیز باعث افزایش ترشح FSH و در نتیجه رشد فولیکول ها در تخمدان می شوند. این داروها معمولاً از روز سوم یا پنجم سیکل قاعدگی آغاز می شوند و تحت نظر پزشک تا زمان تخمک گذاری ادامه می یابند. در موارد شدیدتر یا عدم پاسخ به درمان، ممکن است پزشک از تزریق گنادوتروپین ها (FSH و LH) استفاده کند. مصرف این داروها باید حتماً با سونوگرافی دوره ای همراه باشد تا از تحریک بیش ازحد تخمدان ها یا بارداری چندقلویی جلوگیری شود. - تزریق گنادوتروپین ها
اگر داروهای خوراکی موثر نباشند، تزریق FSH و LH (هورمون های محرک فولیکول) برای تولید تخمک های بیشتر استفاده می شود، مخصوصاً در درمان های IVF یا IUI. - جراحی های اصلاحی
جراحی های اصلاحی در درمان ناباروری ثانویه زمانی به کار میروند که علت نازایی، مشکلات ساختاری در رحم، لوله های فالوپ یا اندومتریوز باشد. اگر لوله های رحمی بسته یا دچار چسبندگی شده باشند، لاپاراسکوپی به عنوان روش کم تهاجمی برای باز کردن یا ترمیم آن ها استفاده می شود. در موارد چسبندگی داخل رحم یا ناهنجاری های رحمی مانند پولیپ، فیبروم یا سپتوم، پزشک ممکن است از هیستروسکوپی برای بررسی و درمان استفاده کند. این جراحی ها می توانند با بهبود ساختار داخلی رحم و مسیر رسیدن اسپرم به تخمک، شانس بارداری طبیعی را افزایش دهند. انجام این اقدامات تنها در صورت تشخیص قطعی مشکل آناتومیک و تحت نظر متخصص زنان و نازایی توصیه می شود. - درمان مشکلات اسپرم در مردان
درمان مشکلات اسپرم در مردان یکی از گام های مهم در رفع ناباروری ثانویه است، به ویژه زمانی که آنالیز مایع منی نشان دهنده کاهش تعداد، تحرک یا کیفیت اسپرم باشد. در مراحل ابتدایی، تغییر سبک زندگی مثل ترک سیگار و الکل، کاهش استرس، تغذیه سرشار از آنتی اکسیدان، و مصرف مکمل هایی مثل زینک، ویتامین C و E می تواند تاثیر قابل توجهی بر بهبود کیفیت اسپرم داشته باشد. در برخی موارد، پزشک داروهایی برای افزایش تولید تستوسترون یا بهبود عملکرد بیضه ها تجویز می کند. در مردانی که دچار واریکوسل (گشاد شدن رگ های بیضه) هستند، انجام عمل جراحی می تواند به شکل چشمگیری تعداد و تحرک اسپرم را بهبود بخشد. در شرایط شدیدتر، می توان از روش های کمک باروری مانند IVF یا ICSI (تزریق مستقیم اسپرم به تخمک) برای دستیابی به بارداری استفاده کرد. - استفاده از تخمک یا اسپرم اهدایی
در مواردی که کیفیت گامت ها (تخمک یا اسپرم) به شدت پایین باشد و روش های دیگر موفق نباشند، استفاده از گامت اهدایی راه حلی جایگزین محسوب می شود.
فرق ناباروری اولیه و ثانویه
فرق ناباروری اولیه و ثانویه در سابقه بارداری زوجین است.
- ناباروری اولیه به حالتی گفته می شود که زن و شوهر پس از حداقل ۱۲ ماه رابطه جنسی بدون جلوگیری، هرگز باردار نشده اند و هیچ سابقه ای از بارداری ندارند. این نوع ناباروری معمولاً در اولین تلاش های باروری تشخیص داده می شود.
- ناباروری ثانویه زمانی مطرح می شود که زوج قبلاً حداقل یک بارداری موفق (با یا بدون تولد زنده) داشته اند، اما اکنون پس از یک سال تلاش مجدد، بارداری اتفاق نمی افتد.
به طور خلاصه:
| نوع ناباروری | تعریف ساده | سابقه بارداری قبلی |
|---|---|---|
| ناباروری اولیه | زوج هیچ وقت بارداری نداشته اند | ندارد |
| ناباروری ثانویه | زوج یک بار یا بیشتر بارداری موفق داشته اند ولی اکنون نمی توانند باردار شوند | دارد |
تشخیص و درمان هر دو نوع می تواند مشابه باشد، اما در ناباروری ثانویه معمولاً بررسی علت های جدید مثل چسبندگی رحم، تغییرات هورمونی بعد از زایمان یا کاهش کیفیت اسپرم اهمیت بیشتری دارد.
