اندومتریوز چیست؟
آندومتریوز یکی از پیچیده ترین و در عین حال شایع ترین بیماری های زنان است که اغلب سال ها بدون تشخیص باقی می ماند. در این بیماری، بافتی شبیه به آندومتر (پوشش داخلی رحم) در خارج از رحم رشد می کند. این بافت ممکن است تخمدان ها، لوله های فالوپ، سطح بیرونی رحم یا حتی سایر اندام های لگن را درگیر کند.
برخلاف آندومتر طبیعی که هر ماه با قاعدگی ریزش می کند، این بافت های نابجا نمی توانند از بدن خارج شوند؛ بنابراین در محل خود باقی می مانند، ملتهب می شوند و ممکن است باعث ایجاد بافت های اسکار، چسبندگی و کیست های دردناک شوند. به همین دلیل، آندومتریوز می تواند با دردهای شدید لگنی، قاعدگی های طاقت فرسا، ناباروری و حتی مشکلات گوارشی همراه باشد.
اندومتریوز در کجاها تشکیل می شود؟
بافت اندومتریوز معمولاً در داخل حفره لگنی و اطراف اندام های تناسلی زنانه تشکیل می شود، اما می تواند به نواحی دورتر هم گسترش یابد. در ادامه نواحی شایع تشکیل آندومتریوز را به طور کامل می بینید:
- تخمدان ها
شایع ترین محل تشکیل اندومتریوز است. در این حالت، کیست هایی به نام اندومتریوما یا «کیست شکلاتی» ایجاد می شود که ممکن است باعث درد یا نازایی شوند. - لوله های فالوپ
وجود آندومتریوز در این بخش می تواند باعث انسداد یا اختلال در عملکرد لوله ها و در نتیجه ناباروری شود. - سطح خارجی رحم
این بافت ها می توانند روی دیواره بیرونی رحم یا بین رحم و روده ها رشد کرده و موجب چسبندگی اندام ها شوند. - صفاق لگنی (پریتونئوم)
پوشش داخلی لگن یکی از محل های شایع برای کاشت ضایعات سطحی اندومتریوز است. - مثانه و دیواره های مثانه
درگیری مثانه با آندومتریوز می تواند موجب تکرر ادرار، سوزش یا حتی خون در ادرار به ویژه هنگام قاعدگی شود. - روده بزرگ (بخصوص رکتوم و سیگموئید)
ایجاد بافت اندومتریوز در دیواره روده ممکن است منجر به یبوست، درد هنگام دفع یا حتی خونریزی مقعدی دوره ای شود. - واژن و دیواره بین واژن و رکتوم (دگلاس)
این ناحیه در موارد پیشرفته تر درگیر می شود و ممکن است باعث درد شدید هنگام رابطه جنسی یا دفع مدفوع شود. - سزارین اسکار یا محل های جراحی قبلی
در برخی زنان، ضایعات آندومتریوز می توانند در محل بخیه های سزارین یا لاپاراتومی ایجاد شوند. - نواحی نادرتر
در موارد بسیار نادر، اندومتریوز می تواند به خارج از ناحیه لگن گسترش یابد، مانند:
- دیافراگم و ریه ها: موجب درد شانه یا تنگی نفس دوره ای می شود.
- کلیه ها یا قلب: بسیار نادر و با علائم پیچیده تر همراه است.
نکته: محل دقیق تشکیل آندومتریوز تاثیر زیادی در شدت علائم و انتخاب روش درمان دارد. به همین دلیل، تشخیص دقیق با کمک لاپاراسکوپی بسیار مهم است.
علائم اندومتریوز
اندومتریوز بیماری ای است که علائم آن می تواند از خفیف تا بسیار شدید متغیر باشد و گاهی با بیماری های دیگر اشتباه گرفته می شود. نکته مهم این است که شدت علائم لزوماً با شدت گسترش بیماری برابر نیست؛ یعنی ممکن است فردی با ضایعات کم، درد زیادی داشته باشد و بالعکس. شایع ترین علائم آندومتریوز عبارتند از:
- درد شدید در دوران قاعدگی (دیسمنوره): یکی از شایع ترین نشانه هاست. این درد معمولاً چند روز پیش از شروع قاعدگی آغاز می شود، در دوران پریود شدت می گیرد و ممکن است تا روزها ادامه پیدا کند.
- درد مزمن لگنی: درد لگن که به صورت مزمن و حتی خارج از زمان قاعدگی احساس می شود، می تواند نشانه ای مهم از وجود ضایعات آندومتریوز در ناحیه لگن باشد.
- درد هنگام رابطه جنسی (دیسپارونیا): بسیاری از زنان مبتلا به آندومتریوز، هنگام نزدیکی یا پس از آن دچار درد شدید می شوند؛ به ویژه اگر بافت اندومتریوز پشت واژن یا در نزدیکی دیواره رکتوم رشد کرده باشد.
- خونریزی های غیرعادی: از جمله قاعدگی های سنگین، لکه بینی بین دوره ها، یا قاعدگی طولانی مدت. برخی زنان حتی خونریزی هنگام دفع ادرار یا مدفوع را تجربه می کنند.
- ناباروری یا مشکلات بارداری: یکی از دلایل شایع ناباروری در زنان، آندومتریوز است. بافت های اضافی می توانند باعث انسداد لوله های فالوپ، اختلال در تخمک گذاری یا چسبندگی در نواحی رحم و تخمدان شوند.
- درد هنگام اجابت مزاج یا ادرار: به ویژه در زمان قاعدگی. اگر بافت اندومتریوز روی روده یا مثانه رشد کرده باشد، این علائم شدیدتر می شوند.
- نفخ، تهوع و خستگی مفرط: این علائم به ویژه در روزهای قبل از پریود شایع ترند. گاهی نفخ به قدری شدید است که به آن «اندوبلیوت» گفته می شود (شکم برآمده ناشی از آندومتریوز).
اگر هر یک از این علائم را به طور مکرر تجربه می کنید، به پزشک متخصص زنان مراجعه کنید. تشخیص زودهنگام، مانع پیشرفت بیماری و بروز عوارضی مثل ناباروری می شود.
دلایل ایجاد بیماری Endometriosis
تا امروز، علت دقیق ایجاد اندومتریوز به طور قطعی مشخص نشده، اما چندین نظریه علمی برای توضیح این بیماری مطرح شده اند. این نظریه ها بر اساس شواهد بالینی، بررسی های ژنتیکی و مطالعات ایمونولوژیکی ارائه شده اند:
- قاعدگی رتروگراد (قاعدگی معکوس)
- در این نظریه که رایج ترین تئوری است، گفته می شود بخشی از خون قاعدگی به جای خروج از بدن، از طریق لوله های فالوپ به داخل حفره لگن بازمی گردد. این خون حاوی سلول های اندومتر است که به بافت های لگنی می چسبند، رشد می کنند و منجر به آندومتریوز می شوند.
- تحول سلول های مزانشیمی یا متاپلازی
بر اساس این تئوری، برخی سلول های بدن مانند سلول های صفاقی (پوشش داخلی شکم) ممکن است به دلایل نامعلوم به سلول های شبیه اندومتر تبدیل شوند. به این فرایند «متاپلازی سلولی» گفته می شود. - نارسایی سیستم ایمنی
سیستم ایمنی ممکن است نتواند سلول های آندومتر که در جای نامناسب رشد کرده اند را شناسایی و از بین ببرد. در نتیجه، این سلول ها به زندگی و رشد خود ادامه می دهند. این نظریه همچنین توضیح می دهد چرا برخی بیماران دچار علائم التهابی و مزمن می شوند. - انتقال لنفاوی یا خونی (تئوری انتشار سلولی)
طبق این نظریه، سلول های اندومتر می توانند از طریق جریان خون یا سیستم لنفاوی به نقاطی دور از رحم (مانند ریه یا مغز) منتقل شده و در آنجا مستقر شوند. این نظریه بیشتر برای موارد نادر اندومتریوز خارج لگنی مطرح است. - عوامل ژنتیکی (وراثت)
مطالعات نشان داده اند که اگر یکی از اعضای خانواده درجه یک (مادر، خواهر) به آندومتریوز مبتلا باشد، خطر ابتلا برای سایر اعضا به طور قابل توجهی افزایش می یابد. این موضوع نشان دهنده نقش پررنگ ژنتیک در ایجاد بیماری است. - اختلالات جنینی
برخی محققان معتقدند که سلول های اندومتر ممکن است در دوران جنینی در محل های غیرطبیعی کاشته شوند و در آینده، تحت تأثیر هورمون ها فعال شوند.
آندومتریوز بیماری ای چندعلتی است و احتمالاً ترکیبی از عوامل ژنتیکی، ایمنی، محیطی و هورمونی در ایجاد آن نقش دارند. درک این عوامل به پزشکان کمک می کند تا درمانی هدفمندتر برای هر بیمار انتخاب کنند.
روش تشخیص Endometriosis
تشخیص قطعی اندومتریوز و درمان آندومتریوز رحم اغلب دشوار است، چون علائم آن می تواند با بسیاری از بیماری های دیگر لگنی (مانند کیست تخمدان، سندرم روده تحریک پذیر یا بیماری التهابی لگن) اشتباه گرفته شود. بنابراین، تشخیص آن نیازمند ترکیبی از شرح حال دقیق، معاینه بالینی و ابزارهای تصویربرداری یا حتی جراحی است.
- شرح حال پزشکی دقیق
پزشک در ابتدا سابقه علائم بیمار، شدت و زمان بندی آن ها را بررسی می کند. سوالاتی درباره: درد قاعدگی، درد مزمن لگن، مشکلات در رابطه جنسی، مشکلات باروری، الگوی خونریزی قاعدگی - معاینه لگنی
پزشک ممکن است در معاینه فیزیکی لگن بتواند نواحی حساس، ضخیم شده یا توده هایی که ممکن است ناشی از آندومتریوز باشند را لمس کند. البته در موارد خفیف، این معاینه ممکن است طبیعی باشد. - سونوگرافی ترانس واژینال یا شکمی
سونوگرافی یکی از اولین روش های تصویربرداری برای بررسی وجود کیست های آندومتریوز (اندومتریوما) در تخمدان هاست. اما این روش برای ضایعات سطحی یا کوچک دقت کمتری دارد. - MRI (تصویربرداری با تشدید مغناطیسی)
MRI می تواند دید دقیق تری از بافت ها، چسبندگی ها و عمق نفوذ ضایعات اندومتریوز ارائه دهد، به ویژه در مواردی که اندومتریوز عمیق نفوذی در ناحیه رکتوم یا مثانه مطرح است. - لاپاراسکوپی تشخیصی (استاندارد طلایی)
تنها راه تشخیص قطعی اندومتریوز، انجام لاپاراسکوپی است. در این روش جراحی کم تهاجمی، یک دوربین از طریق برش کوچکی وارد شکم می شود و پزشک می تواند به طور مستقیم ضایعات آندومتریوز را مشاهده یا نمونه برداری کند. - آزمایش های تکمیلی (در برخی موارد خاص):
آزمایش خون: مثل CA-125 که ممکن است در برخی بیماران بالا رود، اما شاخص قطعی نیست، سی تی اسکن یا پیلوگرام: در صورت درگیری مثانه یا حالب، کولونوسکوپی: اگر شک به درگیری روده باشد.
جدول خلاصه روش های تشخیص اندومتریوز
| روش تشخیص | میزان دقت | کاربرد اصلی |
|---|---|---|
| شرح حال و معاینه لگنی | متوسط | شناسایی اولیه علائم |
| سونوگرافی | متوسط | بررسی کیست های تخمدانی |
| MRI | بالا | تشخیص ضایعات عمقی و چسبندگی ها |
| لاپاراسکوپی | بسیار بالا | تشخیص قطعی و درمان هم زمان |
برای تشخیص نهایی اندومتریوز و درمان اندومتریوز رحم، لاپاراسکوپی همچنان بهترین و دقیق ترین روش است، اما استفاده ترکیبی از شرح حال، سونوگرافی و MRI نیز می تواند در غربالگری اولیه بسیار مؤثر باشد.
عوارض آندومتریوز
اندومتریوز یک بیماری مزمن و پیشرونده است که اگر به موقع تشخیص داده نشود یا درمان نشود، می تواند به بروز عوارض قابل توجهی منجر شود. این عوارض نه تنها بر سلامت جسمی، بلکه بر کیفیت زندگی، سلامت روان و باروری نیز اثرگذار هستند.
این عوارض عبارتند از:
- ناباروری و کاهش قدرت باروری
یکی از مهم ترین عوارض اندومتریوز، نازایی است. تخمین زده می شود که حدود ۳۰ تا ۵۰ درصد از زنانی که دچار آندومتریوز هستند، دچار درجاتی از ناباروری می شوند. این مشکل ممکن است به دلیل:
انسداد لوله های فالوپ، اختلال در تخمک گذاری، کاهش کیفیت تخمک یا اسپرم، اختلال در لانه گزینی جنین. توجه: درمان اندومتریوز رحم می تواند شانس بارداری طبیعی را به طرز چشمگیری افزایش دهد. - دردهای مزمن لگنی
دردهایی که در ابتدا فقط هنگام قاعدگی ظاهر می شوند، با گذشت زمان می توانند مزمن شوند و حتی زندگی روزمره بیمار را مختل کنند. این درد می تواند به صورت مداوم، تیرکشنده یا عمیق باشد. - چسبندگی و انسداد اعضای لگنی
بافت های اندومتریوز می توانند باعث ایجاد چسبندگی بین اندام های داخلی مانند رحم، تخمدان ها، روده و مثانه شوند. این چسبندگی ها ممکن است موجب درد شدید، یبوست، مشکلات گوارشی یا حتی انسداد روده شوند. - تشکیل کیست های تخمدانی (اندومتریوما)
کیست های قهوه ای رنگی که حاوی خون قدیمی هستند و به آن ها «کیست شکلاتی» گفته می شود. این کیست ها ممکن است باعث ناباروری، پارگی کیست، درد و التهاب شدید شوند. - درگیری مثانه و روده
وقتی بافت اندومتریوز وارد دیواره مثانه یا روده می شود، علائمی مثل:
درد هنگام ادرار یا دفع، خون در ادرار یا مدفوع، اسهال یا یبوست دوره ای، تأثیر بر سلامت روانداشته باشد.
دردهای مداوم، اختلال در رابطه جنسی، ناباروری و بی پاسخ ماندن درمان ها می تواند منجر به افسردگی، اضطراب، خشم، احساس ناتوانی و افت شدید اعتماد به نفس شود. - افزایش احتمال ابتلا به برخی سرطان ها
در موارد نادر و مزمن، احتمال ابتلا به سرطان تخمدان در بیماران مبتلا به اندومتریوز بیشتر از جمعیت عادی است، به ویژه در افرادی که دچار اندومتریوما هستند. البته این ریسک بالا نیست، ولی باید در نظر گرفته شود.
خلاصه عوارض اندومتریوز در جدول زیر:
| عارضه | توضیح مختصر |
|---|---|
| ناباروری | اختلال در لوله ها، تخمک گذاری یا چسبندگی |
| درد مزمن لگنی | گاهی مداوم و ناتوان کننده |
| چسبندگی و انسداد اعضا | رحم، روده، مثانه |
| کیست تخمدانی (اندومتریوما) | کیست پر از خون که نیاز به جراحی دارد |
| اختلالات ادراری و گوارشی | خون در ادرار یا مدفوع، یبوست یا اسهال |
| افسردگی و اضطراب | ناشی از درد مزمن یا ناباروری |
| احتمال سرطان تخمدان | ریسک بسیار کم ولی موجود |
اندومتریوز بیماری ای فراتر از درد قاعدگی است. درمان زودهنگام و پیگیری منظم با پزشک می تواند از بروز بسیاری از این عوارض جلوگیری کند.
انواع آندومتریوز
اندومتریوز معمولاً به سه نوع کلی تقسیم می شود:
| نوع اندومتریوز | توضیح |
|---|---|
| سطحی (پریتونئال) | بافت ها روی سطح اندام های لگنی رشد کرده اند. |
| عمیق نفوذی | بافت ها به عمق اندام ها (مثلاً دیواره روده یا مثانه) نفوذ کرده اند. |
| اندومتریوما | کیست های پر از خون قهوه ای در تخمدان که به آن ها “کیست شکلاتی” نیز می گویند. |
درمان اندومتریوز چیست؟
درمان اندومتریوز رحم بسته به شدت علائم، محل ضایعات و هدف بیمار (مثلاً تمایل به بارداری) متفاوت است، اما معمولاً ترکیبی از دارو، جراحی و تغییر سبک زندگی به کار می رود. درمان دارویی شامل مسکن ها، قرص های ضدبارداری و داروهای تنظیم کننده هورمون است که به کاهش درد و مهار رشد بافت های اندومتر کمک می کنند. در موارد شدید یا مقاوم، جراحی لاپاراسکوپی برای برداشتن ضایعات توصیه می شود. همچنین اصلاح تغذیه، مدیریت استرس، ورزش سبک و در برخی موارد استفاده از طب مکمل می توانند نقش حمایتی مؤثری در کنترل بیماری ایفا کنند.
آیا اندومتریوز درمان دارد؟
اندومتریوز درمان قطعی ندارد، زیرا یک بیماری مزمن و عودکننده است، اما با روش های پزشکی مدرن می توان آن را به خوبی کنترل کرد. بسیاری از زنان با درمان دارویی، جراحی لاپاراسکوپی یا ترکیبی از هر دو، زندگی بدون درد و با کیفیتی را تجربه می کنند. حتی در مواردی که فرد قصد بارداری دارد، روش های کمک باروری مانند IVF می توانند موفقیت آمیز باشند. بنابراین، اگرچه ریشه کن کردن کامل بیماری ممکن نیست، اما مدیریت مؤثر و زندگی سالم کاملاً امکان پذیر است.
روش درمان آندومتریوز
درمان اندومتریوز رحم به شدت علائم، سن بیمار، تمایل به بارداری و محل گسترش ضایعات بستگی دارد. پزشک متخصص معمولاً یکی از این رویکردها یا ترکیبی از آن ها را پیشنهاد می دهد:
- درمان دارویی: شامل داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی، قرص های ضدبارداری و داروهای سرکوب کننده هورمونی.
- درمان جراحی: در موارد پیشرفته یا مقاوم به دارو، جراحی به ویژه لاپاراسکوپی توصیه می شود.
- درمان طبیعی و حمایتی: شامل تغییرات سبک زندگی، تغذیه، ورزش، طب سنتی و مدیریت استرس.
داروهای اندومتریوز (بهترین دارو برای درمان اندومتریوز)
داروهایی که برای درمان اندومتریوز رحم تجویز می شوند، هدفشان کاهش درد، کنترل رشد ضایعات و در برخی موارد بازگرداندن باروری است. انتخاب بهترین دارو بستگی به شدت علائم، سن بیمار و هدف درمان (کاهش درد یا کمک به بارداری) دارد.
- داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs): مثل ایبوپروفن و ناپروکسن برای کاهش درد قاعدگی و التهاب استفاده می شوند. این داروها درمان قطعی نیستند، اما برای کنترل درد خفیف تا متوسط مؤثرند.
- قرص های جلوگیری از بارداری (ترکیبی یا پروژسترونی): این قرص ها با تنظیم چرخه قاعدگی و جلوگیری از تخمک گذاری، موجب کاهش خونریزی و درد می شوند. استفاده طولانی مدت از آن ها می تواند رشد بافت اندومتریوز را مهار کند.
- آگونیست های GnRH (هورمون آزادکننده گنادوتروپین): مثل لوپرولاید (Lupron) یا نافارلین، این داروها با سرکوب تولید استروژن، باعث خاموشی موقت تخمدان ها می شوند. علائم بیمار کاهش می یابد، اما ممکن است عوارضی مثل گرگرفتگی، خشکی واژن و کاهش تراکم استخوان ایجاد شود. معمولاً به صورت دوره ای و محدود تجویز می شوند.
- آنتاگونیست های GnRH: داروهای جدیدتری مثل الورا ژیکس (Elagolix) که عملکرد مشابه آگونیست ها دارند ولی با عوارض کمتر و کنترل پذیرتر. این داروها در حال گسترش در پروتکل های درمانی اند.
- پروژستین ها و سیستم های داخل رحمی (مثل میرنا): داروهایی مانند مدروکسی پروژسترون یا دپوپروورا که با کاهش ضخامت آندومتر و توقف قاعدگی، در کنترل درد مؤثر هستند. IUD حاوی لوونورژسترول نیز گزینه خوبی برای کاهش علائم لگنی مزمن است.
- مهارکننده های آروماتاز: در زنانی که به درمان های هورمونی معمول پاسخ نمی دهند، استفاده از داروهایی مانند لتروزول که تولید استروژن را کاهش می دهند، می تواند مفید باشد.
مصرف هر یک از این داروها باید تحت نظر پزشک متخصص زنان باشد، چرا که انتخاب و دوز مناسب برای هر بیمار متفاوت است و گاهی نیاز به پایش های منظم دارد.
عمل لاپاراسکوپی کیست اندومتریوز
عمل لاپاراسکوپی کیست اندومتریوز یک روش جراحی کم تهاجمی برای برداشتن کیست های اندومتریوما (کیست شکلاتی) از روی تخمدان است. این عمل تحت بیهوشی عمومی انجام می شود و پزشک با ایجاد برش های کوچک در ناحیه شکم، دوربینی به نام لاپاراسکوپ را وارد لگن می کند تا محل دقیق کیست را مشاهده کرده و آن را خارج کند. در این فرآیند، کیست به دقت از بافت سالم تخمدان جدا می شود تا به عملکرد تخمدان آسیب نرسد. لاپاراسکوپی معمولاً درد و عوارض کمتری نسبت به جراحی باز دارد و بیمار طی چند روز بهبود می یابد. این روش نه تنها برای درمان درد و عوارض اندومتریوما مفید است، بلکه شانس باروری را نیز در بسیاری از بیماران افزایش می دهد.
درمان اندومتریوز در خانه
درمان اندومتریوز در خانه به معنای جایگزینی درمان پزشکی نیست، بلکه شامل راهکارهایی است که به کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی کمک می کنند. استفاده از کیسه آب گرم روی شکم میتواند دردهای قاعدگی و لگنی را تسکین دهد. نوشیدن دمنوش هایی مانند زنجبیل، رازیانه و بابونه خاصیت ضد التهابی دارند و در کاهش اسپاسم های رحمی موثرند. انجام حرکات کششی ملایم مثل یوگا، پیاده روی روزانه، تنفس عمیق و مدیتیشن به کاهش استرس و درد کمک می کنند. همچنین خواب کافی، پرهیز از کافئین و غذاهای فرآوری شده و حفظ وزن متعادل از جمله اقداماتی هستند که در کنترل علائم اندومتریوز مؤثرند.
آژانس خلاقیت کوانتا